Te Kawenata a te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao mō ngā Tika Tangata ā te Hunga Hauā

You can read a Māori translation of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities in this section.

Table of Contents

Kupu whakamahuki

Ūpoko 1: Te Pūtake

Ūpoko 2: Whakamārama

Ūpoko 3: Ngā Mātāpono Whānui

Ūpoko 4: Ngā here whānui

Ūpoko 5: Ōritetanga me te whakahāwea-kore

Ūpoko 6: Wāhine hauā

Ūpoko 7: Ngā tamariki hauā

Ūpoko 8: Te whakapiki mōhiotanga

Ūpoko 9: Whai wāhitanga

Ūpoko 10: Tika ki te ora

Ūpoko 11: Ngā tūāhua mōrearea me ngā wā ohoreretanga ngākau atawhai

Ūpoko 12: Kia ōrite i mua o te ture

Ūpoko 13: Te whai wāhi ki te ture

Ūpoko 14: Tikanga herekore me te haumaru tangata

Ūpoko 15: E wāteatanga mai i te whakamamae, te tūkino rānei, te ngākau whakawiri, te whiunga parangetungetu rānei

Ūpoko 16: Wāteatanga mai i te whakahāwini, whakarekereke me te maukino

Ūpoko 17: Te tiaki i te pono o te tangata

Ūpoko 18: Wāteatanga ki te haere me te iwi tūturu

Ūpoko 19: Te noho motuhake me te whakauru anō ki roto i te hapori

Ūpoko 20: Te nekeneke haere

Ūpoko 21: Mana whakaputa whakapuaki me te whakaaro, me te whai wāhi ki te pārongo

Ūpoko 22: Te whakaute punanga

Ūpoko 23: Te whakaute mō te kāinga me te whānau

Ūpoko 24: Mātauranga

Ūpoko 25: Hauora

Ūpoko 26: Whakarawe me te whakamauoranga

Ūpoko 27: Mahi me te whakawhiwhi mahi

Ūpoko 28: Tautikanga ora rawaka me te tauwhiro ā-iwi

Ūpoko 29: Te whai wāhi ki te ora tōrangapū me te iwi whānui

Ūpoko 30: Te whai wāhi ki te ora ahurea, hākinakina, takohe me te tākaro

Ūpoko 31: Te kohi tatauranga me te raraunga

Ūpoko 32: Mahi tahi ki te ao whānui

Ūpoko 33: Te whakatinanatanga me te aroturuki ā-motu

Ūpoko 34: Te Komiti mō Ngā Tika a te Hunga Hauā

Ūpoko 35: Ngā Pūrongo a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai

Ūpoko 36: Te whakaarohanga o ngā pūrongo

Ūpoko 37: Te mahi tahi i waenga Kāwanatanga Whai Wāhi Mai me te Komiti

Ūpoko 38: Te hononga o te Komiti ki ētahi atu rōpū

Ūpoko 39: Te pūrongo a te Komiti

Ūpoko 40: Te Hui a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai

Ūpoko 41: Kaitiaki

Ūpoko 42: Hainatanga

Ūpoko 43: Te here whakaaetanga

Ūpoko 44: Ngā whakahaere pāwhaitua ā-rohe

Ūpoko 45: Whakaturetanga

Ūpoko 46: Tāpuitanga

Ūpoko 47: Whakatikatika

Ūpoko 48: Ātetetanga

Ūpoko 49: Whakataka wātea ki te tokomahaŪpoko 50: Tuhinga motuhenga

Ūpoko 50: Tuhinga motuhenga

Kupu whakamahuki

Ko ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai ki tēnei Kawenata,

(a) He whakahua i ngā mātāpono e kauhautia ana i roto i te Kawenata a Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao e āhukahuka ana i te mana tuku iho, te uara, me ngā tika ōrite, motuhake hoki mō ngā tāngata katoa hei tūāpapa mō te wāteatanga, te haepapa me te rongomau i roto i te ao,

(b) E whakaae ana ko Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao, i roto i Te Whakapuakanga o te Ao mō ngā Tika Tangata me Ngā Kawenata o te Ao mō ngā Tika Tangata, e pānuihia, e whakaaehia anō ka whai wāhi te katoa ki ngā tika me ngā wāteatanga katoa e takoto ana i roto, me te kore whakawehe hoki,

(c)E whakaū ana i te whānuitanga, te kotahitanga, te whakawhirinakitanga me te tūhonohonotanga o ngā tika tangata katoa me ngā wāteatanga taketake me te hiahia anō o te hunga hauā kia whakapūmautia ēnei me te kore whakahāwea hoki,

(d) Te whakahua i Te Kawenata o te Ao mō ngā Tika Ōhanga, Pāpori me te Ahurea, Te Kawenata o te Ao mō ngā Tika Tangata me te Tōrangapū, Te Kawenata o te Ao mō te Whakakore i ngā Āhuatanga Whakahāwea i te Wahine, Te Kawenata Ārai i ngā Whakamamae me ētahi atu Whiunga Weriweri, Kino, Whakaiti rānei, Te Kawenatanga mō ngā Tika ā te Tamaiti, me Te Kawenata o te Ao mō te Tiaki i ngā Tika mō ngā Kaimahi Kaiheke Katoa me ō Rātau Whānau,

(e) Te āhukahuka i te hauātanga, arā he āhuatanga kukuwha, ā, ka hua te hauātanga mai i te pāhekoheko i waenga i te hunga hauā me ngā whakaaro, āhuatanga tauārai hoki e whakauaua i tō rātau whakaurunga tōtika ki te pāpori i runga i ngā āhuatanga ōrite me ētahi atu,

(f) Te āhukahuka i te hiranga o ngā mātāpono me ngā aratohu kaupapa here i roto i te Mahere Mahi o te Ao e pā ana ki ngā Tāngata Hauā, ā, i roto anō i ngā Ture Aro Whānui mō te Whakaōritenga o ngā Whai Wāhitanga mō ngā Tāngata Hauā mō te whakaawe whakatairanga, hanganga me te aroturuki o ngā kaupapa here, mahere, hōtaka me ngā mahi i ngā taumata ā-motu, ā-rohe me te ao hoki ki te whakaōrite haere atu i ngā whai wāhitanga mō te hunga hauā,

(g) Te arotai i te hiranga o ngā take hauā auraki hei wāhanga matua ki ngā rautaki tōtika mō te whanaketanga ukauka,

(h) Te āhukahuka anō ko te whakahāwea i tētahi atu tangata i runga i tōna hauātanga he takahi i te mana me te uara o taua tangata,

(i) Te āhukahuka anō hoki i te kanorau o ngā tāngata hauā,

(j) Te āhukahuka i te hiahiatanga ki te whakatairanga me te tiaki i ngā tika tangata a ngā tāngata hauā katoa, tae noa ki ērā e whai tautoko whāomoomo,

(k) Ko te āwangawanga, ahakoa ngā tikanga me ngā whakahaerenga rerekē, e pā tonu ana te hunga hauā ki ngā tauārai i roto i tō rātau noho hei mema ōrite i tēnei ao me ngā takahitanga ki a rātau tika tangata i ngā wāhi katoa o te ao,

(l) Te āhukahuka i te hiranga o te mahi ngātahi ki te ao mō te whakapai i ngā āhuatanga noho o ngā tāngata hauā i roto i ia whenua, otirā i ērā whenua kei te whanake tonu,

(m) Te āhukahuka i ngā whai wāhitanga whai uara ā te hunga hauā ki te ora me te kanorau whānui o ō rātau hapori, me te whakatairanga i te whiwhinga o te hunga hauā i ā rātau tika tangata me ngā wāteatanga taketake me te whakaurunga whānui ā te hunga hauā ka whakarei ake i tō rātau whai pānga me te kauneke nui ki te whanaketanga ā-tangata, pāpori me te ōhanga i roto i te iwi whānui me te whakakore i te pōharatanga,

(n) Te āhukahuka i te hiranga mō ngā tāngata hauā mō tō rātau ake mana motuhake me te tino rangatiratanga, tae noa ki te mana whakatau i ō rātau ake hiahia,

(o) Te whakaaroaro anō me whai wāhi ngā tāngata hauā ki ngā hātepe whakatau tikanga mō ngā kaupapa here me ngā hōtaka, tae noa ki ērā e whai pānga ana rātau,

(p) E āwangawanga ana ki ngā āhuatanga uaua e pā ana ki te hunga hauā e whai pānga ai rātau ki ngā momo whakahāwea katoa i runga i te mātāwaka, tae, ira tangata, reo, whakapono, whakaaro tōrangapū, tētahi atu whakaaro ranei, whenuatanga, iwitanga, iwi, rōpū taketake rānei, rawa, whānautanga, taipakeke, ētahi atu tūranga rānei,

(q) E whakaae ana he mōrearea ake ngā wāhine me ngā kōtiro hauā, i roto me waho o te kāinga, ki te whakarekereke, wharatanga, tūkinotanga, whakangongo, te kōhunu, te whakahāwini rānei

(r) E āhukahuka ana me whiwhi ngā tamariki hauā ki ngā tika tangata whānui me ngā wāteatanga taketake ōrite ki ētahi atu tamariki, me te tono i aua whakaritenga ā Ngā Rōpū Whai Wāhi ki te Kawenata mō ngā Tika ā te Tamaiti,

(s) Te arotahi i te hiahia ki te whakauru i te whakaaro tangatatanga ki roto i ngā mahi katoa ki te whakatairanga i te whiwhitanga o ngā tika tangata me ngā wāteatanga taketake ā te hunga hauā,

(t) Te whakapuaki i te take ko te nuinga o ngā tāngata hauā kei roto i ngā āhuatanga pōhara me te whakaae kia mātua whakatikahia ngā pānga kino o te pōharatanga ki te hunga hauā,

(u) Te whai whakaaro anō ko ngā āhuatanga o te rongomau me te haumaru o ngā kaupapa me ngā mātāpono i roto i Te Tūtohinga ā Te Kotahitanga o te Ao me te ū anō ki ngā tikanga tika tangata ka whakamana i te haumarutanga o ngā tāngata hauā, tae atu ki ngā pakanga me ngā urutomu whenua,

(v) E āhukahuka i te hiranga o te whai wāhitanga ki te taiao ā-tinana, ōhanga me te ahurea ki te hauora, te mātauranga, te pārongo me te whakawhiti kōrero, mō te whiwhi ā te hunga hauā ki ngā tika tangata me ngā wāteatanga taketake,

(w) Te whai mōhio ko te tangata takitahi, e whai mahi ā-ngākau ki ētahi atu tāngata me tana hapori, ka whai kawenga ki te whakatairanga me te ū ki ngā tika e āhukatia i roto i Te Pire Tika Tangata o te Ao,

(x) E mōhio tūturu ko te whānau te rōpū tūturu, taketake hoki mō te pāpori, ā, e whai wāhi kia tiakina e te pāpori me te Kāwanatanga, me te whiwhi anō o te hunga hauā me ō rātau whānau ki ngā tiakitanga me ngā āwhina e tika ana e tuku whakaaro ai ngā whānau kia ōrite, kia whānui hoki te whiwhi o te hunga hauā ki ā rātau tika,

(y) E whakaae ana ko tētahi kawenata o te ao whānui me te pāwhaitua ki te whakatairanga me te tiaki i ngā tika me ngā mana o ngā tāngata hauā ka whai wāhi nui atu ki te whakatika i ngā mate pāpori nui o ngā tāngata hauā me te whakatairanga i tō rātau whakaurunga ōrite ki ngā kaupapa tangata, tōrangapū, ōhanga, pāpori me te ahurea, i roto i ngā whenua kei te whanake me ngā whenua taepū,

E whakaae ki ēnei e whai ake nei:

Ūpoko 1: Te Pūtake

Ko te pūtake o te Kawenata ko te whakatairanga, te tiaki me te whakapūmau i te whiwhinga whānui me te ōrite o ngā tika tangata katoa me ngā wāteatanga taketake ki ngā tāngata hauā katoa, me te whakatairanga i te whakaute ki tō rātau mana.

Ko ngā tāngata hauā ko ērā e pāngia mō te wā roa ki ngā waimaero ā-tinana, ā-hinengaro, ā-whakaaro, te kite me te rongo rānei, ā, ka tāpirihia atu ki ētahi atu āhuatanga tauārai ka whakauaua i tō rātau whakaurunga whānui ōrite ki te pāpori me ētahi atu.

Ūpoko 2: Whakamārama

Mō te kaupapa o te Kawenata o te wā:

"Ko te whakawhitiwhiti", arā, ko ngā reo, pānuitanga tuhi, Tuhi Kāpō, whakawhitiwhiti titiro me te rongo, tuhinga nui, ngā rongorau e wātea ki te tokomaha me ngā mea tuhi, rongo, reo-māmā, pānui ā-tangata, me ngā tikanga, āhuatanga me te whakarite whakarawaka me te rerekē, tikanga me ngā whakataka whakawhitiwhiti, tae noa ki ngā pārongo me ngā hangarau whakawhitiwhiti e wātea ki te tokomaha;

"Ko te reo", koia tērā ko ngā reo kōrero me te rotarota me ētahi atu momo reo kōrero-kore;

"Ko te whakahāwea i runga i te hauātanga", koia tērā ko te wehe, te aukati, te whakawhāiti rānei i runga i te hauātanga e whakaiti, e whakakore rānei i te whakaaetanga, te whiwhi me te whakamahi ōrite ki ētahi atu, ngā tika tangata me ngā wāteatanga taketake katoa o ngā wāhi tōrangapū, ōhanga, pāpori, ahurea, ā-tangata, tētahi atu rānei. Kei roto anō ko ngā momo whakahāwea katoa, tae noa ki te whakahē i ngā nōhanga tōtika;

Ko te "nōhanga whaitake" ko ngā whakatikatika me ngā whakarerekētanga tōtika e tino hiahiatia, e kore e pēhia inatihia, e hiahiatia i roto i tētahi āhuatanga ake, ki te whakaū i te whiwhitanga me te whakamahitanga, ōrite ki ētahi atu, a te hunga hauā i ngā tika tangata me ngā wāteatanga taketeake katoa;

"Ko te Hoahoa Whānui" ko te hoahoa o ngā taonga hoko, taiao, hōtaka me ngā ratonga ka whakamahia e ngā tāngata katoa ki tōna nui rawa, me te kore hiahia kia whakarerekēhia, āta whakahāngai mātangatia rānei. E kore te "hoahoa whānui" e aukati i ngā taonga āwhina mō ētahi rōpū hauā e hiahia ana i tēnei.

Ūpoko 3: Ngā Mātāpono Whānui

Ko ngā mātāpono o te Kawenata o te wā ko ēnei:

(a) He whakaute i te mana, te mana motuhake me te wāteatanga o te tangata ki te whakatau tikanga mōna anō, me te noho motuhake i ētahi atu;

(b) whakahāwea-kore

(c) Te whai wāhi whānui me te tōtika me te whakauru ki te iwi whānui;

(d) Te whakaute i te rerekētanga me te whakaaetanga ki ngā tāngata hauā hei tāngata kanorau, momo tāngata hoki;

(e) Kia ōrite te whai wāhitanga

(f) Te whai wāhi atu;

(g) Te ōritetanga i waenga tāne me te wahine

(h) Te whakaute mō ngā raukaha kukuwha o ngā tamariki hauā me te whakaute anō i te tika o ngā tamariki hauā ki te pupuri i ō rātau tuakiri.

Ūpoko 4: Ngā here whānui

1. Ko ngā Kāwanatanga Whai Wāhi mai ka whakapūmau me te whakatairanga i te whakatinanatanga o ngā tika tangata me ngā wāteatanga taketake katoa mō ngā tāngata hauā katoa me te kore whakahāwea anō i runga i te āhuatanga hauā. Otirā ka whakatau ēnei Kāwanatanga:

(a) Ki te whakaū i ngā ture, whakahaerenga me ētahi atu tikanga katoa mō te whakatinana i ngā tika e āhukahukatia i roto i te Kawenata o te wā;

(b) Ki te whakamahi i ngā momo tikanga, tae atu ki ngā ture, ki te whakarerekē, te whakakore rānei i ngā ture, ngā whakaritenga, ngā tikanga me ngā mahi onāianei e kīa ana he whakahāwea i te hunga hauā;

(c) Kia whai whakaaro ki te tiaki me te whakatairanga i ngā tika tangata ā te hunga hauā i roto i ngā kaupapa here me ngā hōtaka katoa;

(d) Ki te kaiponu i tētahi mahi, tikanga kāore e ū ki te Kawenata o te wā me te whakapūmau i te mahi ā ngā mana me ngā whakahaere tūmatanui ki tēnei Kawenata;

(d) Ki te whakarite i ngā tikanga tōtika katoa ki te whakakore whakahāweatanga i runga i te hauātanga, whakahaere, hinonga tūmataiti rānei;

(f) Ki te mahi, te whakatairanga rangahau me te whanaketanga rānei o ngā rawa hanga whānui, ratonga, me ngā rauhanga, ki tērā e kīa ana i roto i te ūpoko 2 o te Kawenata, e here ana kia whakaūhia mai i te iti rawa me te utu iti rawa kia tika ai ki ngā hiahia ake o te tangata hauā, ki te whakatairanga wāteatanga me te whakamahitanga, me te whakatairanga i te waihanga whānui o te whanaketanga o ngā paearu me ngā aratohu;

(g) Ki te whakahaere me te whakatairanga rangahau me te whanaketanga rānei me te whakatairanga anō i te wāteatanga o ngā hangarau hou, tae noa ki ngā pārongo me ngā hangarau whakawhitiwhiti, āwhina nekeneke, taonga me ngā hangarau āwhina e tika ai mō te hunga hauā, e aronui atu ki ngā hangarau whai utu;

(h) Ki te whakarato pārongo wātea ki te hunga hauā mō ngā āwhina nekeneke, taonga me ngā hangarau āwhina, tae noa ki ngā hangarau hou, ā, me ētahi āhuatanga āwhina, ratonga āwhina me ngā rauhanga;

(i) Ki te whakatairanga whakangungutanga mō ngā tohunga me ngā kaimahi me te hunga hauā ki ngā tika e āhukahukatia i roto i tēnei Kawenata e pai ake te āwhina me ngā ratonga e whakapūmauhia e ēnā tika.

2. Mō te wāhanga ki ngā tika ōhanga, pāpori me te ahurea, ka mahi ia Kāwanatanga nei ki te whakarite tikanga ki tōna nui rawa mō ana rawa, ā, ina hiahiatia, i roto i te pou tarāwaho mahi tahi ao whānui, mō te tutuki kauneke i te whiwhitanga nui o ēnei tika, me te kore whakaaro kōaro ki aua here i roto i te Kawenata o te wā e hāngai wawe ana i roto i ngā ture o te ao.

3. I roto i te whanaketanga me te whakatinanatanga o te ture me ngā kaupapa here whakatinana i te Kawenata onāianei, ā, i roto anō i ētahi atu hātepe whakatau tikanga e pā ana ki te hunga hauā, ka whakawhitiwhiti, whakauru mai hoki ēnei Kāwanatanga  me ngā tāngata hauā, tae atu ki ngā tamariki hauā, mā ō rātau whakahaere kanohi.

4. Kaua tētahi mea i roto i te Kawenata e whakaawe i tētahi o ngā whakaritenga tōtika ake mō te whakawhiwhitanga o ngā tika ā ngā tāngata hauā, ā, e mau ana i roto i ngā ture o ēnei Kāwanatanga, ngā ture o te ao rānei mō taua Kāwanatanga. Kaua rawa e whakawhāitihia, e tangohia rānei mai i tētahi o ngā tika tangata, wāteatanga taketake rānei e āhukahukatia, e noho rānei i roto i tētahi o ēnei Kāwanatanga

5. Ko ngā whakaritenga o te Kawenata onāianei ka tautoro atu ki ngā wāhanga katoa o ngā Kāwanatanga me te kore whakaititanga, aweretanga hoki.

Ūpoko 5: Ōritetanga me te whakahāwea-kore

1. E āhukahuka ana ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai e ōrite ana ngā tāngata katoa i raro o te ture, ā, e whai wāhi i runga i te kore whakahāwea kia tiakina, kia whai hua ki te ture.

2. Me whakahē ngā Kāwanatanga i ngā mahi whakahāwea katoa e pā ana ki te hauātanga me te whakapūmau ki te hunga hauā ngā tauawhitanga ā-ture ōrite, whaitake ki ngā momo whakahāwea katoa.

3. Mō te whakatairanga ōritetanga me te whakakore i te whakahāwea, me whakarite tikanga tōtika ēnei Kāwanatanga kia whakaratohia ngā nōhanga tika.

4. Ka whakaritea ngā tikanga tauwhāiti e hiahiatia ana hei whakatere, e whiwhi rānei i ngā ōritetanga māori mō te hunga hauā, ā, kia kaua e whakaarohia he whakahāweatanga tēnei i raro i te Kawenata onāianei.

Ūpoko 6: Wāhine hauā

1.  E āhukahuka ana ēnei Kāwanatanga ki te whai pānga o ngā wāhine me ngā kōtiro hauā ki ngā whakahāwea maha, ā, nā tēnei ka whakarite tikanga ki te whakapūmau i tō rātau whiwhinga ōrite, whānui hoki ki ngā tika tangata, wāteatanga taketake katoa hoki.

2. Ka whakaritea e ēnei Kāwanatanga ngā tikanga whaitake katoa ki te whakapūmau i te whanaketanga whānui, te kōkiritanga me te whakamanatanga o te wahine, mō te pūtāhui me te whiwhi ki ngā tika tangata me ngā wāteatanga taketake te kaupapa e noho ana i roto i te Kawenata onāianei.

Ūpoko 7: Ngā tamariki hauā

1. Me whakarite tikanga ēnei Kāwanatanga ki te whakapūmau i te whiwhitanga o ngā tamariki hauā ki ngā tika tangata me ngā wāteatanga taketake ōrite ki ētahi atu tamariki.

2. I roto i ngā mahi katoa e pā ana ki ngā tamariki hauā, ko te painga o te tamaiti ka whakaaro tuatahitia.

3. Ka whakapūmau ēnei Kāwanatanga ki te whakapūmau ki ngā tamariki hauā te tika ki te whakaputa i ō rātau whakaaro mō ngā take e pā ki a rātau, kia tika te whakaarohia o ō rātau whakaaro me ō rātau tau, mātuatanga hoki, kia ōrite ki ētahi atu tamariki, ā, kia whakaratoa ki ngā āwhina hauā me ērā e tika ana mō tōna pakeke e whiwhi ai rātau i taua rātau tika.

Ūpoko 8: Te whakapiki mōhiotanga

1. Ko tā ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai he whakaū ki te whakarite tikanga wawe, whaitake me te tōtika;

(a) Ki te whakaputa whakamōhiotanga ki te iwi whānui, tae atu ki ngā whānau, mō ngā tāngata hauā, me te whāngai whakaute mō ngā tika me te mana o te hunga hauā;

(b) Ki te ārai whakaaro wawe, whakaaro kōaro me ngā mahinga whakakino e pā ana ki ngā tāngata hauā, tae atu ki ērā mō te tangatatanga me te taipakeke, i roto i ngā wāhi katoa o te ora;

(c) Ki te whakatairanga mōhiotanga mō ngā kaha me ngā tuku whakaaro ā te hunga hauā.

2. Kei roto i ēnei tikanga ko te:

(a) Tīmata me te whakahaere hōtaka whaitake mō te whakamōhio i te iwi whānui mō te:

(i) Whāngai mauminamina ki ngā tika ā ngā tāngata hauā; (ii) Whakatairanga i ngā kitenga pai me ngā mōhiotanga iwi whānui ki ngā tāngata hauā; (iii) Whakatairanga i te āhukahukatanga o ngā pūkenga, huanga me ngā pūmanawa o ngā tāngata hauā, me ō rātau tuku whakaaro ki te wāhi mahi me te ao tuku mahi;

(b) Whāngai ki ngā taumata katoa o te pūnaha mātauranga, tae noa ki ngā tamariki kōhungahunga katoa, tētahi waiaro whakaute mō ngā tika ā ngā tāngata hauā;

(c) Whakatenatena i ngā āhuatanga katoa o te pāpāho kia tika te whakaputa kōrero mō ngā tāngata hauā e tika ai ki te kaupapa o te Kawenata onāianei;

(d) Whakatairanga hōtaka whakangungu-whakamōhiotanga e pā ana ki te hunga hauā me ngā tika ā ngā tāngata hauā.

Ūpoko 9: Whai wāhitanga

1. Mō te wātea o ngā tāngata hauā ki te noho motuhake me te whakauru whānui ki ngā wāhi katoa o te ora, me whakarite tikanga tōtika ngā Kāwanatanga nei ki te whakaū ki te hunga hauā te whai wāhitanga, ōrite ki ētahi atu, ki te taiao kikokiko, ngā waka kawe, ngā pārongo me ngā whakawhitiwhititanga, tae atu ki ngā hangarau me ngā pūnaha pārongo me te whakawhitiwhiti, me ērā atu rauhanga me ngā ratonga e wātea, e whakaratohia rānei ki te iwi whānui, i roto i ngā wāhi tuawhenua me ngā tāone. Ko ēnei tikanga, e whakauru ana i te whakaatu me te whakakore o ngā taiepa me ngā tauārai ki te whai wāhitanga, ka pā ki:

(a) Ngā whare, rori, waka kawe me ētahi atu whakaurunga rō whare me waho, otirā me ngā kura, whare noho, whare hauora me ngā wāhi mahi;

(b) Ngā pārongo, whakawhitiwhiti me ētahi atu ratonga, tae atu ki ngā ratonga kōhikohiko me ngā ratonga ohotata.

2. Ka whakarite tikanga tōtika ēnei Kāwanatanga ki te:

(a) Whakawhanake, whāngai me te aroturuki i te whakatinanatanga o ngā paearu iti rawa me ngā aratohu mō te whai wāhitanga o ngā whakaurunga me ngā ratonga e wātea, e whakaratohia rānei ki te iwi whānui;

(b) Mātua whakarite i ngā hinonga tūmataiti e whakarato whakaurunga me ngā ratonga e wātea, e whakaratohia rānei ki te iwi whānui, me whai whakaaro ki ngā āhuatanga katoa o te whai wāhitanga ki ngā tāngata hauā;

(c) Te whakarato whakangungu ki te hunga whai pānga mō ngā take whai wāhitanga e pā ana ki ngā tāngata hauā;

(d) Te whakarato ki roto whare me ētahi atu whakaurunga e wātea ki te iwi whānui ngā tohu ki roto i te Tuhi Kāpō, ā, ki te āhua e māmā ai te pānui me te mārama anō;

(e) Te whakarato i ngā momo āwhina me ngā takawaenga, tae atu ki ngā kaiārahi, kaipānui me ngā kaiwhakamāori reo rotarota ngaio, ki te takawaenga i te whai wāhitanga ki ngā whare me ētahi atu whakaurunga e wātea ki te iwi whānui;

(f) Te whakatairanga i ētahi atu āhuatanga tōtika mō ngā āwhina me ngā tautoko mō te hunga hauā kia tino taea e rātau ngā pārongo;

(g) Te whakatairanga whai wāhitanga mō ngā tāngata hauā ki ngā hangarau me ngā pūnaha pārongo me ngā whakawhitiwhiti hou, tae atu ki te Ipurangi;

(h) Te whakatairanga i te hoahoa, whanaketanga, hangatanga me te tohatoha tōmua o ngā hangarau me ngā pūnaha pārongo me ngā whakawhitiwhiti hou, kia wātea ai ēnei hangarau me ngā pūnaha ki te utu iti rawa.

Ūpoko 10: Tika ki te ora

E whakaūhia e ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai kia whai tika tuku iho ia tangata ki te ora me te mātua whakarite i ngā tika katoa ki te whakaū i te whiwhitanga whai take ā ngā tāngata hauā i runga i te kaupapa ōrite ki ētahi atu.

Ūpoko 11: Ngā tūāhua mōrearea me ngā wā ohoreretanga ngākau atawhai

Me mātua whakarite ēnei Kāwanatanga, e ai ki ō rātau here i raro i ngā ture o te ao, me te ture ngākau atawhai o te ao me ngā ture tika tangata o te ao, ngā tikanga katoa e tika ana ki te tiaki me te haumaru i ngā tāngata hauā i roto i ngā tūāhua mōrearea, me ngā wā pākanga, wā ohoreretanga ngākau atawhai me ngā aituā taiao.

Ūpoko 12: Kia ōrite i mua o te ture

1. E whakapūmau ana ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai ki te hunga hauā te tika whakaaetanga i ngā wāhi katoa i mua o te ture.

2. Ka āhukahuka ēnei Kāwanatanga i te āheitanga ōrite o ngā tāngata hauā i raro i te ture ki ētahi atu i roto i ngā āhuatanga katoa o te ora.

3. Ka mātua whakarite ēnei Kāwanatanga i ngā tikanga tōtika ki te whakarato whai wāhitanga ki ngā tāngata hauā mō ngā tautoko e hiahia ana rātau kia tutuki ō rātau āheitanga i raro i te ture.

4. Me mātua whakarite ēnei Kāwanatanga i ngā tikanga katoa e pā ana ki te whakatutukitanga o ngā āheitanga ā-ture ka whakarato i ngā tiakitanga tōtika me te whaitake ki te ārai tūkinotanga e ai ki te ture tika tangata o te ao. Ko ngā tiakitanga nei ka whakapūmau i ngā tikanga e pā ana ki te whakatutukitanga o ngā āheitanga ā-ture e whakaute i ngā tika, ngā hiahia me ngā tōmina ā te tangata, kāore e tuki ki te tikanga me te whakaawe, e rite ana me te hāngai ki ngā āhuatanga o te tangata, ka pā ki te wā poto rawa me te arotake auau haere e tētahi mana tōkeke, motuhake hoki, tētahi rōpū ā-ture rānei. Ka rite ngā tiakitanga ki ngā āhua e pā ai ngā tika me ngā hiahia a te tangata.

5. E ai ki ngā whakaritenga o tēnei ūpoko, me mātua whakarite tikanga tōtika, whaitake hoki ēnei Kāwanatanga ki te whakaū i ngā tika ōrite ā ngā tāngata hauā kia riro, kia tukua rānei he rawa ki a rātau anō, ki te whakahaere anō i ā rātau anō pūtea me te whai wāhi anō ki ngā pūtea taurewa, mōkete me ētahi atu pūtea a ngā pēke, me te whakarite anō kia kaua ngā rawa ā ngā tāngata hauā e tangohia e ngā ture.

Ūpoko 13: Te whai wāhi ki te ture

1. Me whakarite whai wāhitanga whaitake ōrite ēnei Kāwanatanga ki te ture mō te hunga hauā, otirā mā ngā whakaritenga hātepe me ērā anō e tika ana mō te taipakeke, e taea ai te takawaenga i tō rātau whakaurunga tōtika mai, arā, hei kaitaunaki, i roto i ngā whakahaerenga ture katoa, tae atu ki ngā wāhanga whakatewhatewha me ētahi atu wāhanga tōmua.

2. Mō te āwhina ki te whakarite whai wāhitanga whaitake ki te ture mō te hunga hauā, me whakatairanga ēnei Kāwanatanga i ngā whakangungu whaitake mō te hunga e mahi ana i roto i ngā whakahaere ture, tae atu ki ngā pirihimana me ngā kaimahi whare herehere.

 Ūpoko 14: Tikanga herekore me te haumaru tangata

1. Me mātua whakarite ēnei Kāwanatanga i te hunga hauā, i runga i te tikanga ōrite me ētahi atu:

(a) Ka whai tikanga herekore me te haumaru tangata;

(b) Kāore e tangohia ō rātau mana herekore, ā, mēnā ka whakaitihia ō rātau mana herekore me ū ki te ture, ka mutu kia kaua e noho ko te hauātanga hei kaupapa tango mana herekore.

2. Me whakarite anō ēnei Kāwanatanga, mēnā ka tangohia te mana herekore e tētahi tikanga, me whai wāhi rātau ki ētahi whakaritenga, ōrite ki ētahi atu i raro i ngā ture tika tangata o te ao, me te whakahaere anō i runga i ngā whāinga me ngā mātāpono o tēnei Kawenata, tae atu ki ngā whakaritenga whaitake.

Ūpoko 15: E wāteatanga mai i te whakamamae, te tūkino rānei, te ngākau whakawiri, te whiunga parangetungetu rānei

1. Kia kaua tētahi e whakawhiuhia ki te whakamamae, te tūkino rānei, te ngākau whakawiri, whiunga parangetungetu rānei. Ina koa, kia kaua tētahi e whai pānga ki tētahi whakamātau hauora, pūtaiao rānei me te kore whakaae anō.

2. Ko tā ēnei Kāwanatanga he whakarite ture, whakahaere, ā-ture, ētahi atu tikanga whaitake rānei kia kore te hunga hauā e whai pānga ki te whakamamae, te tūkino rānei, te ngākau whakawiri, whiunga parangetungetu rānei.

Ūpoko 16: Wāteatanga mai i te whakahāwini, whakarekereke me te maukino

1. Me whakarite ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i ngā tikanga tōtika ture katoa, whakahaere, pāpori, mātauranga me ētahi atu āhuatanga ki te tiaki i ngā tāngata hauā, i roto me waho o te kāinga, mai i ngā momo whakahāwini katoa, whakarekereke me te maukino, tae atu ki ērā āhuatanga o te tangatatanga.

2. Me whakarite tikanga anō ēnei Kāwanatanga ki te ārai i ngā momo whakahāwini katoa, whakarekereke me te maukino mā te whakapūmau i ngā āhuatanga tōtika mō ngā āwhina me ngā tautoko tangatatanga me te taipakeke mō te hunga hauā me ō rātau whānau, kaitaurima hoki, otirā mā ngā whakaritenga pārongo me te mātauranga mō te ārai, te āhukahuka me te pūrongo i ngā wā whakahāwini, whakarekereke me te maukino. Me whakapūmau ēnei Kāwanatanga kei te aronui ngā ratonga tiaki ki te taipakeke, tangatatanga me te hauā.

3. Mō te ārai i te pupūtanga o ngā momo āhuatanga o te whakahāwini, whakarekereke me te maukino, ka whakarite tikanga ēnei Kāwanatanga kia tōtika te aroturuki i ngā whakaurunga me ngā hōtaka i waihangahia mō te hunga hauā.

4. Me mātua whakarite ēnei Kāwanatanga i ngā tikanga katoa ki te whakatairanga whakaoranga me te whakamauoranga ā-tinana, ā-roro, ā-hinengaro me te whakauru ki te pāpori, ngā tāngata hauā e noho pārurenga ki ngā momo whakahāwini, whakarekereke me te maukino, tae atu ki ngā whakaritenga o ngā ratonga tiaki. Me whakahaere ēnei whakaoranga, whakamauoranga me te whakauru ki te pāpori ki roto i tētahi taiao e whakatō ana i te hauora, oranga, whakaaro-nui whaiaro, ngākau rangatira me te rangatiratanga o te tangata me te aro anō ki ngā hiahia tangatatanga me te taipakeketanga.

5. Me waihanga ēnei Kāwanatanga i ngā ture me ngā kaupapa here whaitake, tae atu ki ngā ture me ngā kaupapa here e arotahi ana ki te wahine me te tamariki, ki te whakarite ka tautuhia, ka whakatewhatewhahia, me te hamene anō mēnā ka taea, mō ngā āhua whakahāwini, whakarekereke, maukino hoki i te hunga hauā.

Ūpoko 17: Te tiaki i te pono o te tangata

He tika tō ia tangata hauā kia whakautehia tōna pono tinana, hinengaro hoki i runga i te tikanga ōrite me ētahi atu.

Ūpoko 18: Wāteatanga ki te haere me te iwi tūturu

1. Me āhukahuka ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i ngā tika o ngā tangata hauā ki te wāteatanga ki te haere, te wāteatanga ki te kōwhiri i tōna anō nōhanga me tōna iwi tūturu, ōrite ki ētahi atu, otirā mā te whakarite i ngā tāngata hauā:

(a) Kia whai i te tika ki te tango me te whakarerekē iwi tūturu, ā, kia kaua anō e whakatupea tō rātau iwi tūturu e te ture, nā te kaupapa hauā rānei;

(b) Kāore e whakatupea, i runga i te hauātanga, te tango, te whiwhi me te whakamahi pepa mō tō rātau iwi tūturu, pepa tuakiri rānei, te whakamahi rānei i ngā hātepe whai take pēnei i ngā whakahaerenga hekenga, e hiahiatia ana pea ki te takawaenga i te tika wāteatanga ki te haere;

(c) Ka wātea ki te wehe atu i tētahi whenua, tae atu ki tō rātau anō;

(d) Kāore e whakatupea, e te ture, nā te hauātanga rānei, te tika ki te tomo ki tō rātau ake whenua.

2. Me rēhita wawe tonu ngā tamariki hauā mai i te whānautanga, ā, e whai tika mai i te whānautanga ki te whai ingoa, te tika ki tētahi iwi tūturu, mēnā e taea ana, te tika kia manaakitia e ō rātau mātua.

Ūpoko 19: Te noho motuhake me te whakauru anō ki roto i te hapori

E āhukahuka ana ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai ki tēnei Kawenata te tika ōrite o ngā tāngata hauā katoa ki te noho i roto i te hapori, me ngā kōwhiringa ōrite ki ētahi atu, me te whakarite tikanga whaitake me te tōtika ki te whakahaere i te whiwhitanga whānui o te hunga hauā ki tēnei tika me tō rātau whakaurunga whānui me te whai wāhi mai ki roto i te hapori, otirā mā te whakarite:

(a) E whai wāhi ngā tāngata hauā ki te kōwhiri i tō rātau wāhi noho, ki hea, me ō rātau hoa noho hoki, i runga i te tikanga ōrite me ētahi atu, ā, kāore e herea ki te noho i roto i tētahi whakaritenga nōhanga;

(b) E wātea ana ki te hunga hauā ngā ratonga tautoko i rō-whare, ngā kāinga noho me te hapori, tae atu ki ngā āwhina whaiaro e hiahiatia mō te tautoko i te noho me te whakauru ki te hapori, me te ārai anō i te wehetanga, whakatāuke rānei mai i te hapori;

(c) E wātea ana ngā ratonga hapori me ngā rauhanga mō te iwi whānui i runga i te kaupapa ōrite ki te hunga hauā, ā, kei runga anō i ō rātau hiahia.

Ūpoko 20: Te nekeneke haere

Me whakarite tikanga whaitake ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i ngā nekeneketanga whaiaro ki tōna taumata motuhake mō te hunga hauā, otirā mā te:

(a) Whakahaere i te neke whaiaro o ngā tāngata hauā i runga i tō rātau ake hiahia, wā hoki, me te whai utu hoki;

(b) Whakahaere whai wāhitanga mō te hunga hauā ki ngā āwhina kounga, taonga, hangarau āwhina whakaneke me ngā āwhina tangata me te takawaenga, otirā me te whakarite kia whai utu ēnei;

(c) Whakarato whakangungu pūkenga nekeneke ki ngā tāngata hauā me ngā kaimahi ngaio e mahi ana me te hunga hauā;

(d) Whakatenatena i ngā hinonga hanga āwhina, taonga, hangarau āwhina nekeneke kia āta whakaarohia ngā āhuatanga katoa o te nekeneke mō ngā tāngata hauā.

Ūpoko 21: Mana whakaputa whakapuaki me te whakaaro, me te whai wāhi ki te pārongo

Me whakarite ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i ngā tikanga tōtika ki te whakapūmau i te whakatinanatanga o ngā tāngata hauā i te tika ki te whakaputa whakapuaki me te whakaaro, tae atu ki te mana ki te rapu, whiwhi me te tuku pārongo me ngā huatau i runga i te kaupapa ōrite ki ētahi atu, ā, mā ngā āhuatanga whakawhitiwhiti e hiahia ana rātau, e ai ki te ūpoko 2 o te Kawenata onāianei, otirā mā te;

(a) Whakarato pārongo mō te iwi whānui ki ngā tāngata hauā ki ngā whakataka me ngā hangarau tōtika e wātea ana ki ngā momo hauātanga katoa i roto i te wā tika me te kore utu tāpiri;

(b) Whakaae me te takawaenga i te whakamahitanga o ngā reo rotarota, Tuhi Kāpō, whakawhitiwhiti whakarawaka me te rerekē, me ētahi atu āhuatanga, tikanga, whakataka hoki o te whakawhitiwhiti e hiahia ana e ngā tāngata hauā i roto i ngā pāhekohekotanga ōkawa;

(c) Kipakipa i ngā hinonga tūmataiti whakarato ratonga ki te iwi whānui, ā, me te ipurangi anō, ki te whakarato pārongo me te ratonga i roto i ngā whakataka wātea, e taea hoki te whakamahi e te hunga hauā;

(d) Whakatenatena i te hunga pāpāho whānui, tae atu ki ngā kaiwhakarato pārongo i runga Ipurangi, kia wātea ā rātau ratonga ki te hunga hauā;

(e) Āhukahuka me te whakatairanga i te whakamahitanga o ngā reo rotarota.

Ūpoko 22: Te whakaute punanga

1. Kaua tētahi tangata hauā, ahakoa tōna wāhi noho, āhuatanga noho rānei, e tāmia i raro i te ture, ture-kore rānei mō te whakararu i tōna punanga, whānau, kāinga, tuhinga rānei, ētahi atu āhuatanga whakawhitiwhiti rānei, ki ngā pāha ture-kore ki tōna hōnore, ingoa pai rānei. E whai tika ngā tāngata hauā katoa kia tiakina rātau e te ture mai i ēnei whakararutanga, pāha rānei.

2. Me tiaki ēnei Kāwanatanga i ngā pārongo punanga whaiaro, hauora me te whakamauoranga o ngā tāngata hauā i runga i te kaupapa ōrite ki ētahi atu.

Ūpoko 23: Te whakaute mō te kāinga me te whānau

1. Me whakarite tikanga tōtika me te whaitake ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai ki te whakakore whakahāweatanga i te hunga hauā i roto i ngā kaupapa katoa e pā ana ki te mārenatanga, whānau, matuatanga me ngā whanaungatanga, i runga i te kaupapa ōrite ki ētahi atu, kia mātua whakarite ka:

(a) Āhukahukatia te tika ā ngā tāngata hauā katoa e tika ai ō rātau tau mō te mārena me te whakatipu whānau i runga i te kaupapa wātea, ā, me te whakaaetanga whānui ki ngā hoa makau;

(b) Āhukahukatia ngā tika ā ngā tāngata hauā ki te whakatau tikanga mō te maha me te whakarārangi haere i ā rātau tamariki me te whai wāhi atu ki ngā pārongo hāngai ki te taipakeke, ngā mōhiotanga whakawhānau me te whakamahere whānau, me ngā tikanga e hiahiatia ana kia whakatinanahia e rātau ēnei;

(c) Mau i ngā tāngata hauā, me ā rātau tamariki anō, ō rātau ngotongototanga i runga i te kaupapa ōrite ki ētahi atu.

2. Me whakapūmau ēnei Kāwanatanga i ngā tika me ngā kawenga o ngā tāngata hauā, e pā ana ki te mana tiaki, tauirimatanga, kaitiaki, te whāngai tamariki, ētahi whakanōhanga ōrite rānei, e ora ai ēnei kaupapa i roto i ngā ture ā-motu; me noho matua ngā hiahia o te tamaiti i roto i ngā āhuatanga katoa. Me tuku āwhina tōtika ēnei Kāwanatanga ki ngā tāngata hauā e tutuki i a rātau ō rātau kawenga whakatipu tamariki.

3. Me whakarite tikanga ēnei Kāwanatanga e ōrite ai ngā tika ā ngā tamariki hauā ki te noho ā-whānau. Mō te whiwhi i ēnei tika, me te ārai hunanga, whakareretanga, whakahapa me te whakatāuke i ngā tamariki hauā, me whakatau ēnei Kāwanatanga ki te whakarato pārongo, ratonga me ngā tautoko tōmua me te whānui ki ngā tamariki hauā me ō rātau whānau.

4. Me mātua whakarite ēnei Kāwanatanga kia kaua tētahi tamaiti e tangohia mai i ōna mātua me tana kore whakaae, engari rawa mēnā ka whakatau ngā mana mātau i raro i tētahi arotake ture, e ai ki ngā ture me ngā whakahaere ā-ture, me whakawehe te tamaiti mō tōna painga. Kaua tētahi e tangohia mai i ōna mātua nā te hauā o te tamaiti, tētahi o ngā mātua, ngā mea e rua rānei.

5. Ki te kore e taea e tētahi tamaiti te manaaki i tētahi hauā, me whakapau kaha ēnei Kāwanatanga ki te whakarato taurima rerekē i roto ake o te whānau whānui, ā, mēnā kāore e taea, i roto i te hapori ki waenga taiao whānau.

Ūpoko 24: Mātauranga

1. E āhukahuka ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i te tika o ngā tāngata hauā ki te mātauranga. Mō te whiwhi i tēnei tika me te kore whakahāwea, ā, i runga i te kaupapa whai wāhitanga ōrite, me whakarite i tētahi pūnaha mātauranga urutomo i ngā taumata katoa me ngā ako tūroa anō e aro ana ki:

(a) Te whanaketanga whānui o ngā māiatanga tangata me te ngākau rangatira me te kiri tau, me te whakakaha anō i te whakaute mō ngā tika tangata, ngā wāteatanga taketake me te kanorau tangata;

(b) Te whanaketanga a ngā tāngata hauā i ō rātau tuakiri, pūmanawa me te wairua auaha, me ō rātau kaha hinengaro me te tinana, ki tō rātau māiatanga whānui;

(c) Te waihanga āheitanga mō te hunga hauā kia whai take te whakauru ki roto i tētahi pāpori wātea.

2. Mō te whakatinana i tēnei tika, me whakarite ēnei Kāwanatanga:

(a) Kāore ngā tāngata hauā e aukatihia mai i te pūnaha mātauranga whānui i runga i te hauātanga, ā, kāore e aukatihia ngā tamariki hauā mai i te mātauranga tuatahi whakature, kura tuarua rānei, i runga i te kaupapa hauātanga;

(b) E taea e ngā tāngata hauā te toro ki tētahi mātauranga tuatahi me te tuarua urutomo, kounga me te koreutu ōrite ki ētahi atu i roto i ngā hapori e noho nei rātau;

(c) E whakarato tōtikahia ngā hiahiatanga ā te tangata.

(d) E whiwhi ana ngā tāngata hauā i ngā tautoko e hiahiatia, i roto i te pūnaha mātauranga whānui, ki te whakahaere i tō rātau mātauranga whaitake;

(e) E whakaratohia ngā tikanga tautoko whaitake whaiaro i roto i ngā taiao e eke rawa ai ngā whanaketanga mātauranga me te papori, e hāngai ai ki te whāinga o te whakaurunga whānui.

3. Me whakamana ēnei Kāwanatanga i ngā tāngata hauā ki te ako i ngā pukenga ora me te whanaketanga pāpori ki te whakahaere i tō rātau whai wāhitanga whānui me te ōrite ki te mātauranga, ā, hei mema anō hoki nō te hapori. Mō tēnei, me whakarite tikanga tōtika ēnei Kāwanatanga, otirā:

(a) Te whakahaere i te ako Tuhi Kāpō, tuhinga rerekē, ngā āhuatanga, tikanga me te whakataka whakarawaka me te rerekē o te whakawhitiwhiti me te whakawaia me ngā pukenga whakaneke, me te takawaenga hoa tautoko me te tohutohu;

(b) Te whakahaere i te ako reo rotarota me te whakatairanga i te tuakiri reo o te hapori turi;

(c) Te whakarite ka whakaratohia te mātauranga o ngā tāngata, me ngā tamariki, kāpō, turi, hāngū, ki ngā reo, āhuatanga, tikanga tōtika hoki o te whakawhitwhiti mō te tangata, ā, i roto i ngā taiao e eke rawa ai ngā whanaketanga mātauranga me te pāpori.

4. Mō te āwhina ki te whakaū i te tutukitanga o tēnei tika, me whakarite tikanga tōtika ēnei Kāwanatanga ki te tāuteute kaiako, tae atu ki ngā kaiako hauā, e whai tohu ana i roto i te reo rotarota, Tuhi Kāpō hoki, me te whakangungu i ngā ngaio me ngā kaimahi e mahi ana i ngā taumata katoa o te mātauranga. Me whakauru ki roto i tēnei whakangungu ko te mōhiotanga hauā me te whakamahi i ngā āhuatanga, tikanga, whakataka whakarawaka me te rerekē o te whakawhitiwhiti, ngā āhuatanga mātauranga  me ngā papanga hei tautoko i ngā tāngata hauā.

5. Me whakarite ēnei Kāwanatanga i te whai wāhitanga o te hunga hauā ki ngā mātauranga tuatoru whānui, whakangungu ahumahinga, mātauranga pakeke me ngā ako tūroa tonu me te kore whakahāwea, ā, kia ōrite hoki ki ētahi atu. Mō te tutuki i tēnei, me whakarite ēnei Kāwanatanga kia whakaarohia te hunga hauā.

Ūpoko 25: Hauora

E āhukahuka ana ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai e whai tika ngā tāngata hauā ki te whiwhi i te hauora paerewa tiketike tonu me te kore whakahāwea i runga i te kaupapa hauātanga. Me whakarite ēnei Kāwanatanga i ngā tikanga tōtika katoa ki te whakapūmau whai wāhitanga mō te hunga hauā ki ngā ratonga e aro ki tētahi taipakeke, tae atu ki te whakamauoranga. Ina koa, ko tā ēnei Kāwanatanga me:

(a) Whakarato ki ngā tāngata hauā ngā maimoatanga me ngā kaupapa hauora whānui, kounga ōrite ki ētahi atu me te kore utu, me te whai utu anō, tae atu ki ngā wāhanga hauora paratau me te whakawhānau me ngā hōtaka hauora kaupapa-taupori;

(b) Whakarato i ērā ratonga hauora e hiahiatia e ngā tāngata hauā nā ō rātau hauātanga, tae atu ki te tautuhinga me te āraitanga ina tika ana, me ngā ratonga mō te whakaiti me te ārai hauātanga atu anō, tae atu ki ērā i waenga tamariki me te hunga pakeke;

(c) Whakarato i ēnei ratonga hauora kia tata rawa ki ō rātau anō hapori, tae atu ki ngā wāhi tuawhenua;

(d) Whakarite kia whakaratohia e ngā ngaio hauora ngā maimoatanga kounga ōrite ki ētahi atu ki ngā tāngata hauā, ā, i runga i te kaupapa wātea me te mōhio, te whakatairanga mōhiotanga ki ngā tika tangata, ngākau rangatira, motuhaketanga me ngā hiahia ā te hunga hauā mā ngā whakangungu me te pānui i ngā paerewa matatika mō ngā maimoatanga hauora tūmatanui, tūmataiti hoki;

(e) Rāhui whakahāweatanga ki ngā tāngata hauā i roto i ngā wharatonga rīanga hauora, me te rīanga tangata ina whakaturehia ana kia whai rīanga i raro i te ture ā-motu, ā, kia whakaratoa i roto i tētahi āhuatanga tika me te whaitake;

(f) Ārai whakahāweatanga aukati maimoatanga hauora, ratonga hauora rānei, kai me te inu hauora rānei nā te kaupapa hauātanga.

Ūpoko 26: Whakarawe me te whakamauoranga

1. Me whakarite tikanga whaitake me te tōtika ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai, tae atu ki ngā hoa tautoko, kia āhei ngā tāngata hauā ki te whiwhi me te whakaū motuhaketanga tiketike, āheinga ā-tinana, ā-hinengaro, ā-pāpori, ahumahinga whānui hoki, me te whakauru me te whai wāhitanga whānui ki roto i ngā wāhi katoa o te ora. Otirā, me whakariterite, whakakaha me te whakawhānui ēnei Kāwanatanga i ngā ratonga me ngā hōtaka whakarawe me te whakamauoranga whānui, i roto ake i tētahi āhuatanga mō ēnei ratonga, hōtaka hoki ka:

(a) Tīmata i te wā tōmua rawa, ā, e hāngai ki ngā whakamātautau arowhanonga maha o ngā hiahia me ngā kaha whaiaro;

(b) Tautoko i te whai wāhitanga me te whakaurunga ki roto i te hapori me ngā āhuatanga katoa o te pāpori, he tūao, ā, e wātea ana ki ngā tāngata hauā kia tūtata mai ki ō rātau ake hapori, tae atu ki ngā wāhi tuawhenua.

2. Me whakatairanga ēnei Kāwanatanga i te whanaketanga o ngā whakangungutanga tuatahi, auroa hoki mō ngā ngaio me ngā kaimahi e mahi ana i roto i ngā ratonga whakarawe me te whakamauoranga.

3. Me whakatairanga ēnei Kāwanatanga i te wāteatanga, mōhiotanga me te whakamahitanga o ngā taonga me ngā hangarau āwhina mō te hunga hauā, e hāngai ana ki ngā whakarawe me ngā whakamauoranga.

Ūpoko 27: Mahi me te whakawhiwhi mahi

1. E āhukahuka ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i te tika o ngā tāngata hauā ki te mahi, i runga i te tikanga ōrite me ētahi atu; arā, ko te tika whai wāhi atu ki te kimi oranga mā te kōwhiri mahi, mahi pai rānei i roto i tētahi ao tuku mahi, ao mahi rānei e tuwhera, e urutomo me te wātea ki te hunga hauā. Me tiaki me te whakatairanga ēnei Kāwanatanga i te whakatutukitanga o te tika ki te mahi, tae atu ki ērā i hauātia i roto i te wā mahi, mā te whakarite hātepe tōtika, otirā mā te whakature ki te:

(a) Rāhui whakahāweatanga i runga i te kaupapa hauātanga mō ngā take katoa e pā ana ki ngā momo whakawhiwhinga mahi katoa, tae atu ki ngā āhuatanga kimi kaimahi, te tuku mahi me te whakawhiwhi mahi, whanaketanga piki mahi me ngā āhuatanga mahi haumaru me te hauora;

(b) Tiaki i ngā tika ā ngā tāngata hauā, i runga i te tikanga ōrite me ētahi atu, ki ngā āhuatanga mahi tika me te pai, tae atu ki ngā mea angitu ōrite me te utu ōrite mō ngā mahi ōrite, me ngā āhuatanga mahi hauora me te haumaru, me te whakamaru mai i ngā nonotitanga, me te puretumu whakamau;

(c) Whakarite ka taea e ngā tāngata hauā te whakatinana i ā rātau tika mahi me te uniana i runga i te tikanga ōrite ki ētahi atu;

(d) Whakarite ka taea e ngā tāngata hauā te toro whaitake atu ki ngā hōtaka aratohu hangarau me te ahumahinga whānui, ratonga tuku mahi me ngā whakangungu ahumahinga, tūroa hoki;

(e) Whakatairanga whai wāhitanga ki te mahi me te ara pikitanga mahi mō te hunga hauā i roto i te ao tuku mahi, me te āwhina ki te kimi, whiwhi, pupuri me te hoki ki te mahi;

(f) Whakatairanga whai wāhitanga mō te mahi ā-kiri, kaipakihitanga, te whakanaketanga mahitahi me te whakatū pakihi;

(g) Tuku mahi ki te hunga hauā i roto i te rāngai tūmatanui;

(h) Whakatairanga i te tuku mahi ki ngā tāngata hauā i roto i te rāngai tūmataiti mā ngā kaupapa here me ngā tikanga tōtika, ā, kei roto pea i tēnei ko ngā hōtaka mahinga whakaū, manawarū me ētahi atu tikanga;

(i) Whakarite kei te āta whakaaro tikahia te hunga hauā i roto i ngā wāhi mahi;

(j) Whakatairanga i te tuku wheako mahi ki te hunga hauā i roto i te ao tuku mahi;

(k) Whakatairanga ahumahinga me ngā whakamauoranga ngaio, pupuri mahi me ngā hōtaka hoki ki te mahi mō te hunga hauā.

2. Me whakarite ēnei Kāwanatanga kia kaua ngā tāngata hauā e puritia ki roto i te ponongatanga, whakapononga, ā, ka tiakina, i runga i te tikanga ōrite ki ētahi atu, mai i te whakawhiu, whakature mahi rānei.

Ūpoko 28: Tautikanga ora rawaka me te tauwhiro ā-iwi

1. E āhukahuka ana ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i te tika o ngā tāngata hauā ki tētahi tautikanga ora rawaka mō rātau anō me ō rātau whānau, tae atu ki ngā kai tika, kaka me ngā whare noho, me te whakapai haere ake o ngā tautikanga ora, me te whakarite hātepe tōtika ki te tiaki me te whakatairanga i te whiwhitanga o tēnei tika me te kore whakahāwea i runga i te kaupapa hauātanga.

2. E āhukahuka ana ēnei Kāwanatanga i te tika ā te hunga hauā ki ngā tauwhiro ā-iwi me te whiwhitanga o taua tika me te kore whakahāwea i runga i te kaupapa hauātanga, ā, me te whakarite hātepe tōtika ki te tiaki me te whakatairanga i te tutukitanga o tēnei tika, tae atu ki ngā tikanga:

(a) Ki te whakarite whai wāhitanga ōrite mō te hunga hauā ki ngā ratonga wai mā, me te whakapūmau i te whai wāhitanga ki ngā ratonga, taonga me ētahi āwhina tōtika me te whai utu mō ngā hiahia hauātanga;

(b) Ki te whakarite whai wāhitanga mō te hunga hauā, otirā ngā wāhine me ngā kōtiro hauā me ngā pākeke hauā, ki ngā hōtaka tauwhiro ā-iwi me ngā hōtaka whakaiti pōharatanga;

(c) Ki te whakarite whai wāhitanga mō te hunga hauā me ō rātau whānau e noho ana i roto i ngā āhuatanga pōhara, ki ngā āwhina mai i te Kāwanatanga me ngā whakapaunga hauātanga, tae atu ki ngā whakangungu tika, tumu kōrero, pūtea āwhina me te maimoatanga mate;

(d) Ki te whakarite whai wāhitanga mō te hunga hauā ki ngā hōtaka whare noho tūmatanui;

(e) Ki te whakarite whai wāhitanga ōrite mō te hunga hauā ki ngā hua me ngā hōtaka whakatā.

Ūpoko 29: Te whai wāhi ki te ora tōrangapū me te iwi whānui

Me whakaū ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai ki te hunga hauā ngā tika tōrangapū me te whai wāhitanga ki te whakatinana i ēnei i runga i te tikanga ōrite ki ētahi atu, ā, ka whakarite ki te:

(a) Whakaū ka taea e ngā tāngata hauā te whai wāhi tōtika me te whānui ki te ora tōrangapū me te iwi whānui i runga i te kaupapa ōrite me ētahi atu, mā te kōwhiri noa i ētahi māngai, tae atu ki te tika me te whai wāhitanga mō te hunga hauā ki te pōti, ā, kia pōtihia hoki, mā te:

(i) Whakarite i ngā hātepe pōti, whakaurunga me ngā papanga kia tōtika, wātea me te mārama;

(ii) Tiaki i ngā tika ā ngā tāngata hauā ki te pōti mā te pōti muna i roto i ngā pōtitanga me ngā tāpaetanga pōti me te kore whakaataatatanga, me te tū anō i roto i ngā pōtitanga, ki te noho hei mema me te whakahaere i ngā mahi i ngā taumata katoa o te kāwanatanga, te whakahaere i te whakamahinga o ngā rauhanga hou me te āwhina ina tōtika ana.

(iii) Whakaū i te mana wātea ki te whakaputa whakaaro mō te hunga hauā hei kaipōti, ā, ina hiahiatia ana, i runga i tā rātau tono, kia āwhinatia rātau ki te pōti e tētahi tangata i kōwhirihia e rātau;

(b) Te āta whakatairanga i tētahi taiao e tōtika ai te whai wāhi atu o ngā tāngata hauā ki ngā take ā-iwi me te kore whakahāwea anō, ā, ōrite anō ki ētahi atu, me te whakatenatena i tō rātau whai wāhitanga mai ki ngā take ā-iwi, tae atu ki te:

(i) Whai wāhi ki ngā whakahaere me ngā rōpū kāwanatanga-kore e aro ana ki te oranga ā-iwi me te tōrangapū o te motu, ā, i roto anō i ngā mahi me ngā whakahaerenga o ngā rōpū tōrangapū;

(ii) Waihanga me te hono atu ki ngā whakahaere hauā ki te tū hei māngai mō ngā tāngata hauā i ngā kaupapa o te ao, ā-motu, ā-rohe, ā-takiwā hoki.

Ūpoko 30: Te whai wāhi ki te ora ahurea, hākinakina, takohe me te tākaro

1. Me āhukahuka ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i te tika ā te hunga hauā kia ōrite ki ētahi atu te whai wāhi ki te ora ahurea, me te whakarite i ngā tikanga tōtika ki te whakaū ki te hunga hauā kia;

(a) Whai wāhi rātau ki ngā papanga ahurea i roto i ngā whakataka e wātea ki te tokomaha;

(b) Whai wāhi rātau ki ngā hōtaka pouaka whakaata, kiriata, whare tapere me ētahi atu mahi ahurea, i roto i ngā whakataka e wātea ki te tokomaha;

(c) Whai wāhi ki ngā wāhi mō ngā whakaaturanga, ratonga ahurea rānei, pēnei i ngā whare tapere, whare taonga, whare pikitia, whare pukapuka me ngā ratonga tāpoi, ā, mēnā e āhei ana, te whai wāhi ki ngā whakamaharatanga me ngā wāhi ahurea ā-motu whakahirahira.

2. Me whakarite ēnei Kāwanatanga i ngā tikanga tōtika e āhei ngā tāngata hauā te whakawhanake me te whakamahi i ō rātau māiatanga wairua auaha, toi, pūkenga hoki, kaua mō rātau anō te painga, engari mō te whakarangatiratanga o te iwi whānui.

3. Me whakarite hātepe tōtika ēnei Kāwanatanga, e ai ki ngā ture o te ao, ki te whakarite kia kaua ngā ture mōtika whakairoiro hinengaro e whakatū tauārai kutikuti, whakahāwea rānei mō te whai wāhi o ngā tāngata ki ngā papanga ahurea.

4. Me whai wāhi te hunga hauā, i runga i te kaupapa ōrite ki ētahi atu, ki ngā whakaaetanga me ngā tautoko o ō rātau ake tuakiri ahurea me te reo, tae atu ki ngā reo rotarota me te ao turi.

5. Mō te arotahi atu i te āheitanga o te hunga hauā kia whai wāhi i runga i te kaupapa ōrite ki ētahi atu ki ngā mahi hākinakina, takohe me te tākaro, me whakarite tikanga tōtika ēnei Kāwanatanga;

(a) Ki te whakatenatena me te whakatairanga whai wāhitanga, ki tōna nui rawa, mō te hunga hauā ki roto i ngā mahi tākaro auraki i ngā taumata katoa;

(b) Ki te whakarite kia whai wāhi te hunga hauā ki ngā whakariterite, whakawhanake me te whai wāhi ki ngā mahi tākaro me ngā hākinakina hauā-whāiti, ā, ka whakatenatena i te whakaritenga, i runga i te tikanga ōrite ki ētahi atu, ngā tohutohu, whakangungu me ngā rauemi tōtika;

(c) Ki te whakarite ka whai wāhi te hunga hauā ki ngā papa tākaro, hākinakina me te tāpoi;

(d) Ki te whakarite ka ōrite te whai wāhi o ngā tāmariki hauā ki ētahi atu tamariki, ki te tākaro, hākinakina me te takohe me ngā mahi tākaro, tae atu ki ērā mahi i roto i te pūnaha kura;

(e) Ki te whakarite ka whai wāhi te hunga hauā ki ngā ratonga o ngā whakahaere hākinakina, tāpoi, takohe me ngā mahi tākaro.

Ūpoko 31: Te kohi tatauranga me te raraunga

1. Ka whakatau ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai ki te kohi i ngā pārongo tōtika, tae atu ki ngā raraunga tatauranga me te rangahau, e taea e rātau te whakairo me te whakatinana kaupapa here e aro ana ki te Kawenata onāianei. Ko te hātepe kohi me te whakahaere i ēnei pārongo me:

(a) Ū ki ngā ture tiaki kua whakatūhia, tae atu ki ngā ture tiaki raraunga, ki te whakaū matatapu me te whakaute mō te punanga o ngā tāngata hauā;

(b) Tautuku ki ngā āhuatanga o te ao mō te tiaki i ngā tika tangata me te wāteatanga taketake me te mātāpono matatika i roto i te kohinga me te whakamahitanga o ngā tatauranga.

2. Ko ngā pārongo ka kohia i raro i tēnei ūpoko ka wehea, ina tika ana, ka whakamahia ki te āwhina i te tātaritanga o te whakatinanatanga o ngā here o ēnei Kāwanatanga i raro i te Kawenata onāianei me te tautuhi me te whakatika i ngā tauārai e pāngia e te hunga hauā i a rātau e whakatinana i ā rātau tika.

3. Me whai kawenga ēnei Kāwanatanga mō te whakahōrapatanga o ēnei tatauranga me te whakarite i te wātea ō ēnei ki te hunga hauā me ētahi atu.

Ūpoko 32: Mahi tahi ki te ao whānui

1. Me āhukahuka ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i te hiratanga o te mahi tahi me te ao whānui me tōna whakatairanga, mō te tautoko i ngā mahi ā-motu mō te whakatutukitanga o ngā kaupapa me ngā whāinga o te Kawenata onāianei, ā, whakahaerehia ngā tikanga tōtika, whaitake hoki, i waenga Kāwanatanga, ā, ina tika ana, me te pātui ki ngā whakahaere ā-rohe me te ao tōtika me te iwi whānui, otirā ki ngā whakahaere hauā. Kei roto pea i ēnei whakarite ko te:

(a) Whakarite i te mahi tahi me te ao whānui, tae atu ki ngā hōtaka whanaketanga o te ao, he urutomo me te wātea ki te hunga hauā;

(b) Takawaenga me te tautoko i te whakapiki-kaha, tae atu ki te whakawhiti me te tiri pārongo, wheako, hōtaka whakangungu me ngā mahinga tino pai;

(c) Takawaenga mahi tahi i roto i te rangahau me te whai wāhi atu ki ngā mōhiotanga pūtaio me te hangarau;

(d) Whakarato, kia tōtika, ngā āwhina hangarau me te ōhanga, tae atu ki te takawaenga whai wāhitanga atu me te tiri i ngā hangarau wātea me te āwhina, ā, me te whakawhiti anō i ngā hangarau.

2. Kāore he whakaaro kōaro o ēnei whakaritenga i roto i tēnei ūpoko ki ngā here o ia Kāwanatanga nei mō te whakatutuki i ōna here i raro o te Kawenata o te wa

Ūpoko 33: Te whakatinanatanga me te aroturuki ā-motu

1. Ko tā ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai, e ai ki tā rātau pūnaha whakahaere, me tohu i tētahi wāhi kotahi, nui atu rānei i roto i te kāwanatanga mō ngā take e pā ana ki te whakatutukitanga o te Kawenata onāianei, ā, ka whai whakaaro atu ki te whakatūnga, te tohutanga rānei o tētahi tikanga whakariterite i roto i te kāwanatanga ki te takawaenga i ngā mahi whai pānga i roto i ngā pokapū rerekē me ngā taumata rerekē.

2. Ko tā ēnei Kāwanatanga, e ai ki tā rātau pūnaha ture me te whakahaerenga, ka whakahaere, whakakaha, tohu, whakatū rānei i roto i te Kāwanatanga Whai Wāhi Mai, tētahi poutarāwaho, tae atu ki tētahi tikanga motuhake kotahi, nui atu rānei, ina tika ana, ki te whakatairanga, te tiaki me te aroturuki i te Kawenata onāianei. Ina tohu, whakatū rānei i tētahi tikanga, me whai whakaaro ēnei Kāwanatanga ki ngā mātāpono e pā ana ki te tūranga me te mahi a ngā whakanōhanga ā-motu mō te tiaki me te whakatairanga i ngā tika tangata.

3. Ko te papori whānui, otirā ngā tāngata hauā me ō rātau whakahaere māngai, ka tino whakauru mai me te whai wāhi ki roto i te hātepe aroturuki.

Ūpoko 34: Te Komiti mō Ngā Tika a te Hunga Hauā

1. Me whakatū tētahi Komiti mō Ngā Tika a te Hunga Hauā (ka kīa mai i konei ko "te Komiti"), ā, ko tāna mahi he kawe i ngā mahi e whai ake nei.

2. Ko te Komiti nei me whai i ngā tohunga tekau mā rua, mai i te whakaurunga ki te Kawenata onāianei,. Whai muri i ngā whakatūturutanga, ngā ekenga ono tekau rānei ki te Kawenata, me whakapiki ngā mema o te Komiti ki ētahi mema e ono, ā, kia noho mai kia tekau mā waru te nui rawa o ngā mema.

3. Me mahi ngā mema o te Komiti i runga i ō rātau kaha me te whai matatika tiketike me ngā pūmanawa whai mana me ngā mōhiotanga e kapihia e te Kawenata onāianei. Ina kōharitia ā rātau kaitono, e tonoa ēnei Kāwanatanga kia whai whakaarohia te whakaritenga e takoto ana i te ūpoko 4.3 o te Kawenata onāianei.

4. Ka pōtihia ngā mema ki runga i te Komiti e ēnei Kāwanatanga, me te whai whakaaro kia noho ōrite te pōtihia mai i ngā rohe katoa, mai i ngā momo iwi rerekē me ngā pūnaha ture matua, kia ōrite hoki ngā mema wāhine, tāne hoki me te whai uru mai o ngā tohunga mātau ki ngā hauātanga.

5. Ka pōtihia ngā mema o te Komiti e te māpere punanga mai i tētahi rārangi tangata e ēnei Kāwanatanga e ā rātau māngai i te Hui o ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai. I ērā hui, me te noho kia rua wehenga toru te kōrama mai i ēnei Kāwanatanga, ko te hunga ka eke ki runga i te Komiti ko te hunga ka whiwhi i te nuinga o ngā pōti me te nuinga o ngā pōti ā ngā māngai o ēnei Kāwanatanga ka tae atu me te pōti.

6. Kia kaua te pōtitanga tuatahi e neke atu i te ono marama mai i te whakauhautanga ki roto i te Kawenata onāianei. Kia whā marama te iti rawa i mua o ia pōtitanga, ka tuhia e te Hekeretari-Tianara tētahi reta ki ēnei Kāwanatanga e tono ana i a rātau ki te tuku kōharitanga i roto i te rua marama. Kātahi ka whakaritea e te Hekeretari-Tianara tētahi pūrārangi ingoa o ngā tāngata katoa kua kōharitia, me te tohu i ngā Kāwanatanga nā rātau i kōhari, me te tuku anō ki ēnei Kāwanatanga me te Kawenata o te wā.

7. Ka pōtihia ngā mema ki te Komiti mō ngā tau e whā te roa. Kotahi te āheitanga kia pōtihia anō. Engari, ko te wā mō ētahi mema e ono i pōtihia i te pōtitanga tuatahi ka mutu i te ekenga o te rua tau; whai muri tonu i te pōtitanga tutahi, ka kōwhirihia tīpokapokahia e te tumuaki o te Komiti ngā ingoa o ēnei mema e ono e kōrerohia i roto i te kōwae 5 o tēnei ūpoko.

8. Me whakahaere te pōtitanga o ngā mema tāpiri e ono ki runga i te Komiti i ngā pōtitanga auau, e ai ki ngā whakaritenga hāngai o tēnei ūpoko.

9. Ki te mate, ka rihaina, ka kī rānei tētahi mema o te Komiti e kore e tutuki i a ia āna mahi, ka tohua e te Kāwanatanga nāna i kōhari taua mema, tētahi tohunga e whai ana i ngā pūkenga me ngā whakaritenga e takoto ana i ngā whakaritenga o tēnei ūpoko, kia noho hei mema mō te roanga atu o taua wā.

10. Me whakatakoto e te Komiti āna ake tikanga whakahaere.

11. Me whakarato e te Hekeretari-Tianara o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao ngā kaimahi me ngā rauhanga e hiahiatia mō te whakatutuki tōtika o ngā mahi a te Komiti i raro i te Kawenata onāianei, me te karanga anō i tana hui tuatahi.

12. I runga i te whakaaetanga o te Whakaminenga Whānui, ko ngā mema o te Komiti i whakatūhia i raro i te Kawenata onāianei ka whiwhi utu mai i ngā rauemi a Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao i runga i ngā tikanga me ngā here ka whakatauhia e te Whakaminenga, me te whai whakaaro ki te hiranga o ngā kawenga a te Komiti.

13. Ka āhei atu ngā mema o te Komiti ki ngā rauhanga, painga me ngā karo ā-tinana ā ngā tohunga e mahi ana mā Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao e ai ki ngā wāhanga hāngai o te Kawenata mō ngā Painga me ngā Karo ā-Tinana a Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao.

Ūpoko 35: Ngā Pūrongo a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai

1. Me tuku ia Kāwanatanga Whai Wāhi Mai ki te Komiti, mā te Hekeretari-Tianara o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao, tētahi pūrongo whānui mō ngā tikanga kua whakaritea ki te whakaū i ōna here i raro i te Kawenata onāianei me tōna kauneketanga hoki, i roto i te rua tau mai i te whakaturetanga o te Kawenatanga onāianei mō taua Kāwanatanga.

2. I muri iho, me tuku pūrongo haere ēnei Kāwanatanga ia whā tau me ngā wā hoki ka tonoa e te Komiti.

3. Me whakatau te Komiti i ngā aratohu tōtika mō ngā kaupapa o ngā pūrongo.

4. Ko te Kāwanatanga ka tuku i tana pūrongo whānui tuatahi ki te Komiti, kāore e tuaruahia ngā pārongo kua tukua mai i roto i ana pūrongo ka whai ake. Ina whakarite pūrongo ki te Komiti, e tonoa ēnei Kāwanatanga kia mahia i runga i te hātepe ngākau tuwhera me te mārama me te āta whakaaro ki te whakaritenga e takoto i te ūpoko 4.3 o te Kawenata onāianei.

5. Tērā pea ka tohu ngā pūrongo i ngā āhuatanga me ngā uauatanga e pā ki te whakatutukitanga o ngā here i raro i te Kawenata onāianei.

Ūpoko 36: Te whakaarohanga o ngā pūrongo

1. Ka whakaarohia ia pūrongo e te Komiti, ā, ka tuku whakaaro me ngā tūtohutanga tukipū mō te pūrongo ina tōtika ana me te tuku i ēnei ki te Kāwanatanga e tika ana. Tērā pea ka urupare taua Kāwanatanga mā ngā pārongo e hiahia ana ia ki te Komiti. Tērā pea ka tono pārongo anō te Komiti mai i ngā Kāwanatanga hāngai ana ki te whakatinanatanga o te Kawenata onāianei.

2. Ki te tōmuri te tuku pūrongo mai a tētahi o ēnei Kāwanatanga, tērā pea ka whakamōhio atu te Komiti i taua Kāwanatanga i te hiahia kia tirohia te whakatinanatanga o te Kawenata onāianei i roto i taua Kāwanatanga, i runga i te wātea mai o ngā pārongo whaitake ki te Komiti, ki te kore taua pūrongo e tukua i roto i te toru marama mai i taua whakamōhiotanga. Ka pōhiritia e te Komiti taua Kāwanatanga kia whai wāhi mai ki taua tirotirotanga. Ki te urupare taua Kāwanatanga mā te tuku i taua pūrongo, ka pā mai ngā whakaritenga o te kōwae 1 o tēnei ūpoko.

3. Me whakawātea mai e te Hekeretari-Tianara o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao ngā pūrongo ki ēnei Kāwanatanga katoa.

4. Me whakawātea e ēnei Kāwanatanga ā rātau pūrongo ki ngā iwi katoa o ō rātau ake whenua me te takawaenga i te whai wāhitanga ki ngā whakaaro me ngā tūtohutanga tukipū e pā ana ki ēnei pūrongo.

5. Me tuku e te Komiti, e ai ki tāna e whakaaro ana, ki ngā pokapū mātanga, ngā pūtea me ngā hōtaka a Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao, me ētahi atu rōpū kaiaka, ngā pārongo mai i ēnei Kāwanatanga ki te whakatau i tētahi i tono, tētahi hiahia rānei mō ngā tohutohu hangarau, āwhina rānei e mau ana i roto, tae atu ki ngā tirohanga me ngā tūtohutanga ā te Komiti, mēnā kei roto ēnei, i runga i ēnei tono, tūtohu rānei.

Ūpoko 37: Te mahi tahi i waenga Kāwanatanga Whai Wāhi Mai me te Komiti

1. Me mahi tahi ia Kāwanatanga Whai Wāhi Mai me te Komiti me te āwhina i ana mema ki te whakatutuki i tōna mana whakahaere.

2. I roto i tōna hononga me ēnei Kāwanatanga, me āta whakaaro te Komiti ki ngā huarahi me ngā tikanga mō te whakapiki kaha ā-motu mō te whakatinanatanga o te Kawenata onāianei, otirā me te mahi tahi ki te ao whānui.

Ūpoko 38: Te hononga o te Komiti ki ētahi atu rōpū

Mō te whāngai i te whakatinanatanga whaitake o te Kawenata onāianei me te whakatenatena i te mahi tahi ki te ao whānui mō ngā wāhi e kapihia ana e te Kawenata onāianei:

(a) Me āhei atu ngā pokapū mātanga me ētahi atu wāhanga o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao kia whai kanohi ki te whakaaroarohanga o te whakatinanatanga o ngā whakaritenga o te Kawenata onāianei e ai ki tō rātau mana whakahaere. Tērā pea ka pōhiritia e te Komiti ngā pokapū mātanga me ētahi atu rōpū kaiaka e whakaaro ana ia he tōtika ki te tuku tohutohu pūkenga mō te whakatinanatanga o te Kawenata ki ngā wāhi o tō rātau ake mana whakahaere. Tērā pea ka pōhiritia anō e te Komiti ngā pokapū mātanga me ētahi atu wāhanga o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao ki te tuku pūrongo mō te whakatinanatanga o te Kawenata ki roto i te wāhanga o ā rātau mahi;

(b) Ko tā te Komiti, i roto i te tukutanga o tana mana whakahaere, ka kōrerorero, ina tika ana, me ētahi atu rōpū hāngai e ai ki ngā tiriti tika tangata, i runga i te whakaaro ki te whakaū i te ōritetanga o ā rātau ake aratohu pūrongo, whakaaro me ngā tūtohutanga tukipū, me te ārai i te tāruatanga me te whakakikorua o ngā mahinga o ā rātau mahi.

Ūpoko 39: Te pūrongo a te Komiti

Me pūrongo te Komiti ia rua tau ki te Whakaminenga Whānui me te Kaunihera Ōhanga me te Pāpori mō ana mahi, me te tuku whakaaro me ngā tūtohutanga tukipū mō ngā tirotirotanga o ana pūrongo me ngā pārongo mai i ngā Kawanatatanga Whai Wāhi Mai. Me whakauru ēnei whakaaro me ngā tūtohutanga tukipū ki roto i te pūrongo a te Komiti me ngā kōrero, mēnā e whai ana i ēnei, mai i ēnei Kāwanatanga.

Ūpoko 40: Te Hui a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai

1. Me hui auau ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i roto i te Hui a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai ki te wherawhera i ngā take e pā ana ki te whakatinanatanga o te Kawenata onāianei.

2. Kaua e tōmuri i te ono marama mai i te whakaturetanga o te Kawenata onāianei, te karanga hui a Te Hui a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai e te Hekeretari-Tianara o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao. Ko ngā hui e whai ake ka karangahia ia rua tau e te Hekeretari-Tianara o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao, i runga rānei i te whakatau a Te Hui a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai.

Ūpoko 41: Kaitiaki

Ko te Hekeretari-Tianara o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao te kaitiaki o te Kawenata onāianei.

Ūpoko 42: Hainatanga

Ka tuwhera te Kawenatanga onāianei mō te hainatanga a ngā Kāwanatanga katoa me ngā whakahaere pāwhaitua ā-rohe i te Tari Matua o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao i Niu Ioka mai i te 30 o Poutū-te-rangi 2007.

Ūpoko 43: Te here whakaaetanga

Ka whakatūturuhia te Kawenata onāianei e ngā Kawenata kaihana me te whakapūmau ōkawa e ngā whakahaere pāwhaitua kaihana ā-rohe. Ka tuwhera anō ki ērā Kāwanatanga katoa, whakahaere pāwhaitua ā-rohe katoa rānei kāore anō kia haina i te Kawenata.

Ūpoko 44: Ngā whakahaere pāwhaitua ā-rohe

1. Ko te "whakahaere pāwhaitua ā-rohe" ko tētahi whakahaere i whakatūhia e ngā Kāwanatanga o tētahi rohe, i tukuna e ōna mema Kāwanatanga te kaiaka mō ngā take e kawea e tēnei Kawenata. Me whakapuaki ēnei whakahaere, i roto i a rātau tikanga whakaū, ekenga ōkawa rānei, te whānuitanga o ō rātau kaiaka mō ngā take e kawea e tēnei Kawenata. I muri iho, me whakamōhio atu rātau ki te kaitiaki mō ngā whakarerekētanga nui e pā ana ki tō rātau kaiaka.

2. Ko ngā whakapānga ki ngā "Kāwanatanga Whai Wāhi Mai" i roto i te Kawenata onāianei ka pā ki ngā whakahaere i roto i ngā tauwhāiti o tō rātau kaiaka.

3. Mō ngā kaupapa o te ūpoko 45, kōwae 1, me te ūpoko 47, kōwae 2 me te 3, kāore e whai mana tētahi tikanga i tukua e tētahi whakahaere pāwhaitua ā-rohe.

4. Ko ngā whakahaere pāwhaitua ā-rohe, mō ngā take e pā ki tō rātau kaiaka, ka whakamahi pea i tā rātau tika ki te pōti i te Hui a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai, me ngā pōti ōrite ki te nui o ō rātau mema Kāwanatanga e whai wāhi mai ki tēnei Kawenata. Kaua tētahi whakahaere e pōti mēnā ka pōti tētahi o ana mema Kāwanatanga, ā, hurihia rānei.

Ūpoko 45: Whakaturetanga

1. Ka mana te Kawenata onāianei i te rā tekau mā toru i muri mai o te tukutanga o te tikanga whakatūturu, ekenga 20 rānei.

2. Mō ia Kāwanatanga, whakahaere pāwhaitua ā-rohe rānei kei te whakatūturu, kei te whakaū, eke ōkawa rānei ki te Kawenata mai i te tukutanga 20 o taua tikanga, ka whakaturehia te Kawenata i te rā tekau mā toru mai i te tukutanga o taua tikanga.

Ūpoko 46: Tāpuitanga

1. E kore e whakaaetia ngā tāpuitanga hāngai-kore ki te whāinga me te kaupapa o te Kawenata onāianei.

2. Ka taea te tango i ngā tāpuitanga i ngā wā katoa

Ūpoko 47: Whakatikatika

1. Ka taea tētahi Kāwanatanga Whai Wāhi Mai te tono whakatikatika ki te Kawenata onāianei me te tuku atu ki te Hekeretari-Tianara Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao. Ka kōrero atu te Hekeretari-Tianara i ngā tono whakatikatika ki ēnei Kāwanatanga, me te tono kia whakamōhiotia e rātau mēnā e pai ana ki a rātau kia hui ēnei Kāwanatanga ki te whakaaroaro me te whakatau i ngā tono. Ki te tūpono, i roto i te whā marama mai i te rā o taua kōrerotanga, ā, kotahi hautoru o ēnei Kāwanatanga kei te whakaae ki tētahi hui, ka karanga e te Hekeretari-Tianara he hui i raro i te mana o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao. Ko ngā whakatikatika ka whakaūhia e te rua wehenga toru maha o ēnei Kāwanatanga e pōti ana, ka tukua e te Hekeretari-Tianara ki te Whakaminenga Whānui mō te whakaaetanga, ā, whai mui iho ka tukua atu ki ēnei Kāwanatanga katoa kia whakaaehia.

2. Ko te whakatikatika ka whakaūhia, ka whakaaehia hoki e ai ki te kōwae 1 o tēnei ūpoko ka whakaturehia i te rā tekau mā toru mai i te ekenga o ngā tikanga i whakaaehia ki te rua wehenga toru o te mana o ēnei Kāwanatanga i te rā i whakaūhia te whakatikatikatanga. I muri iho, ka whakaturehia te whakatikatikatanga mō ēnei Kāwanatanga katoa i te rā tekau mā toru mai i te tukutanga o tōna ake tikanga kia whakaaehia. Ka herea noa iho te whakatikatika ki ērā Kāwanatanga anake nā rātau i whakaae.

3. Ki te whakatauhia e te Hui a ngā Kāwanatanga Whai Wāhi Mai i runga i te whakaaro whānui, ko te whakatikatika ka whakaūhia, ka whakaaehia hoki e ai ki te kōwae 1 o tēnei ūpoko e hāngai pū ki ngā ūpoko 34, 38, 39 me te 40 ka whakaturehia ina eke te maha o ngā tikanga i whakaaehia ki te rua wehenga toru o te maha o ēnei Kāwanatanga i te rā i whakaūhia te whakatikatikatanga.

Ūpoko 48: Ātetetanga

Ka taea e tētahi Kāwanatanga Whai Wāhi Mai te ātete i te Kawenata onāianei mā te tuhi whakamōhiotanga ki te Hekeretari-Tianara o Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao. Ka mana te ātetetanga i te ekenga o te kotahi tau mai i te whiwhinga o te Hekeretari-Tianara i te whakamōhiotanga.

Ūpoko 49: Whakataka wātea ki te tokomaha

Ka whakawāteahia mai te Kawenata onāianei ki roto i ngā whakataka wātea ki te tokomaha.

Ūpoko 50: Tuhinga motuhenga

Ko ngā tuhinga Ārepa, Haina, Ingarihi, Wīwī, Rūhia me te Pāniora o te Kawenata onāianei ka ōrite te motuhenga.

He kaititiro kaihaina whai mana whānui, i whakamanahia e ō rātau ake Kāwanatanga, kua hainahia te Kawenata onāianei.

Tell us what you think

Page last updated: